Në prag të Lojërave Olimpike Dimërore, vëmendja zakonisht përqendrohet te ajo që ndodh në pistë: teknika, qëndrueshmëria fizike, menaxhimi i lodhjes në kushte ekstreme. Por ekziston edhe një faktor tjetër, më pak i dukshëm dhe gjithsesi vendimtar, që i bashkon shumë sporte mali: altituda. Të stërvitesh dhe të garosh në lartësi nuk vë në provë vetëm frymëmarrjen dhe muskujt, por edhe trurin.
Vitet e fundit, kërkimi shkencor ka filluar të vëzhgojë me më shumë kujdes çfarë ndodh me mendjen kur trupi lëviz në një mjedis me më pak oksigjen. Kështu del në pah ajo që disa studiues e quajnë paradoksi i altitudës: ajri i rralluar kërkon më shumë energji dhe përshtatje, por njëkohësisht mund të përmirësojë përqendrimin, reagimin kognitiv dhe aftësinë për të menaxhuar stresin.
Të kuptosh pse ndodh kjo, dhe çfarë do të thotë edhe për ata që nuk janë atletë elitarë, të ndihmon ta shohësh malin jo vetëm si vend performance fizike, por si një kontekst që stimulon në mënyrë të thellë funksionimin e trurit.
Të stërvitesh ose thjesht të lëvizësh në lartësi, edhe në kuota të arritshme si 1500 deri në 2500 metra, e vendos organizmin përballë një kushti të veçantë: oksigjeni është pak më i ulët se në nivelin e detit. Ky ndryshim, kur është i moderuar dhe i përkohshëm, aktivizon një sërë mekanizmash përshtatjeje që prekin jo vetëm sistemin kardiovaskular dhe atë të frymëmarrjes, por edhe trurin.
Ulja e oksigjenit nxit prodhimin e faktorëve si Hypoxia Inducible Factor, i cili rregullon përgjigjen e qelizave ndaj mungesës së oksigjenit dhe favorizon procese përshtatëse metabolike dhe vaskulare.
Në sistemin nervor qendror, këto sinjale mund të çojnë në rritje të qarkullimit të gjakut në tru dhe në një përdorim më efikas të oksigjenit të disponueshëm. Disa kërkime sugjerojnë se ekspozimi i ndërprerë ndaj lartësisë mund të nxisë neuroplasticitetin, pra aftësinë e trurit për të riorganizuar lidhjet e veta në përgjigje të kushteve të reja mjedisore.
Nuk bëhet fjalë për një “fuqizim” të menjëhershëm apo të mrekullueshëm, por për një përshtatje graduale që e bën trurin më efikas në menaxhimin e stresit fiziologjik. Kjo është zemra e paradoksit të altitudës: një kusht që duket sfidues, por që, brenda kufijve të caktuar, aktivizon përgjigje rezistence dhe optimizimi të funksioneve cerebrale.
Një nga efektet që përmendet më shpesh nga ata që stërviten në mal është ndjesia e një qartësie më të madhe mendore. Nga këndvështrimi shkencor, ky fenomen mund të shpjegohet nga një kombinim faktorësh fiziologjikë dhe kognitivë. Hipoksia e moderuar e detyron trurin t’i shpërndajë burimet në mënyrë më selektive, duke ulur shpërqendrimin dhe duke favorizuar funksionet thelbësore. Me fjalë të tjera, kur rritet kërkesa fiziologjike, mendja tenton të bëjë më pak, por më mirë.
Disa studime tregojnë se altituda mund të rrisë aktivizimin e sistemeve të vëmendjes dhe të përmirësojë vigjilencën, sidomos gjatë aktiviteteve që kërkojnë koordinim, ekuilibër dhe reagim të shpejtë ndaj stimujve.
Stërvitja në mal do të thotë të lëvizësh në një ambient që të kërkon vëmendje të vazhdueshme: terreni i pabarabartë, moti i ndryshueshëm, menaxhimi i frymëmarrjes. Të gjitha këto e favorizojnë një përqendrim më të lidhur me të tashmen dhe më pak të fragmentuar. Është një vëmendje funksionale, që nuk lind nga sforcimi me zor, por nga nevoja për t’u përshtatur me atë që të rrethon. Prandaj shumë njerëz e përshkruajnë stërvitjen në lartësi si mendërisht më të pastër: më pak hapësirë për shpërqendrime, më shumë fokus te lëvizja, te trupi dhe te ajo që po ndodh këtu dhe tani.
Përshtatja ndaj lartësisë është edhe një ushtrim rezistence. Trupi ekspozohet ndaj një stresi të kontrolluar dhe të përkohshëm, dhe mëson ta menaxhojë. Ky proces nuk prek vetëm muskujt dhe mushkëritë, por përfshin sistemin nervor në tërësi.
Studimet mbi stresin fiziologjik tregojnë se ekspozimi i përsëritur ndaj stimujve të moderuar, si hipoksia e lehtë, mund të përmirësojë aftësinë e organizmit për të rregulluar përgjigjen ndaj stresit, duke e bërë atë më efikase dhe më pak reaktive. Në praktikë, kjo përkthehet në tolerancë më të madhe ndaj lodhjes, por edhe në menaxhim më të mirë të presioneve kognitive dhe emocionale. Stërvitja në mal bëhet kështu një palestër jo vetëm për trupin, por edhe për aftësinë për të qëndruar i kthjellët nën ngarkesë.
Kur flitet për stërvitje në lartësi, imagjinata shkon menjëherë te atletët olimpikë që përgatiten në borën e maleve të larta. Dhe është e vërtetë: skiatorë, garues të skive nordike dhe biatletë e shfrytëzojnë prej dekadash altitudën për të përmirësuar qëndrueshmërinë, rikuperimin dhe gatishmërinë mendore. Por kërkimi shkencor sugjeron se përfitimet kognitive të ekspozimit të moderuar ndaj lartësisë nuk u përkasin vetëm sportistëve profesionistë.
Studime të kryera me persona jo garues tregojnë se edhe qëndrime të shkurtra ose aktivitet fizik i bërë në 1500 deri në 2500 metra mjaftojnë për të nxitur përshtatje pozitive. Nuk duhen javë të tëra në kamp stërvitor dhe as performanca ekstreme. Mjafton të ecësh, të skish, ose të stërvitesh rregullisht në një ambient që i kërkon trupit dhe trurit më shumë vëmendje fiziologjike.
I njëjti parim qëndron edhe pas përgatitjes olimpike: altituda e detyron organizmin të punojë më me efikasitet, të optimizojë përdorimin e oksigjenit dhe të forcojë mekanizmat e përshtatjes ndaj stresit. Për ata që nuk garojnë, kjo mund të ndihet si një prani më e madhe mendore, më shumë kthjelltësi dhe përqendrim, sidomos kur kthehen në lartësi më të ulëta.
Në prag të Olimpiadave Dimërore, ky paradoks bëhet edhe më i dukshëm: të njëjtat ambiente që e vënë në provë fizikisht elitën sportive, ofrojnë në një formë më të arritshme edhe përfitime kognitive dhe psikologjike për këdo që merret me sport në mënyrë amatore. Altituda nuk është privilegj i pak vetave, por një kontekst që, nëse përjetohet me gradualitet dhe vetëdije, mund të përmirësojë mënyrën si trupi dhe mendja i përgjigjen sforcës, lodhjes dhe vëmendjes.
