Arkeologjia e viteve të fundit po bën një kapërcim të madh falë sensorëve ajrorë dhe metodave jo-invazive në tokë. Dronët dhe avionët me LiDAR (laser që “shpojnë” kurorën e pyjeve) prodhojnë harta 3D ultra-të detajuara të terrenit, ku dalin në pah rruaza qytetesh të fshehura: rrugë të drejta, piramida, kanale uji, mure e tarraca bujqësore. Në rajonet maja, skanime të gjera me LiDAR kanë rishkruar shkallën e urbanizimit—me rrjete shtegjesh (sacbeob) dhe qendra të dendura që sot llogariten me miliona banorë në kulm, bazuar në matje ajrore të përditësuara vitet e fundit. Këto hartëzime nga qielli kanë zbuluar edhe qytete të reja si Valeriana në pyjet e Campeche-s, me shenja të qarta qendrash politike (piramida, sheshe të mbyllura, fusha loje).
I njëjti revolucion ka prekur Amazonën: LiDAR ka nxjerrë në dritë “urbanizime me dendësi të ulët”—qytete të shtrira me kanale dhe rezervuarë—si te kultura Casarabe në Bolivi, duke kundërshtuar idenë se pylli tropikal ishte bosh në antikitet. Kombinimi i dataset-eve ajrore po rrit me shpejtësi numrin e “gjurmëve” të vendbanimeve parakolumbiane në gjithë pellgun, duke krijuar një hartë krejt të re të peizazheve të banuara.
Në Azi, Angkor dhe qytetet përreth u “rishfaqën” me avionë LiDAR: poshtë pyllit u panë rrjete rrugësh, blloqe qyteti dhe rezervuarë që lidhin tempullin monumental me një metropol të gjerë. Këto të dhëna jo vetëm shtojnë njohuri për planifikimin urban të Khmerëve, por tregojnë si infrastruktura ujore ka qenë zemra e qytetit.
Pasi qielli zbulon strukturat, radari nëntokësor (GPR) i “fotografon” ato pa prekur tokën. Në Italinë qendrore, studiuesit hartëzuan të gjithë qytetin romak Falerii Novi vetëm me GPR, duke dalluar tempullin, tregun, banjat dhe rrjetin e rrugëve në thellësi të ndryshme—një shembull se si mund të lexohet arkitektura e një qyteti të tërë pa asnjë lopatë. Projekte të ngjashme kanë rritur në mënyrë dramatike “shikimin” nëntokësor edhe rreth Stonehenge, ku GPR, magnetometri dhe skanime 3D u bashkuan në një GIS të vetëm.
Si funksionon në praktikë?
Zakonisht nis me fluturime LiDAR (dronë/avion) që prodhojnë një “re pikash” milimetrike. Algoritme dhe sy arkeologësh pastrojnë bimësinë virtualisht, nxjerrin modelin e terrenit dhe dallojnë forma “jo-natyrale” (këndore, të përsëritura). Pastaj hyjnë ekipet në terren me GPR, magnetometër ose rezistivitet elektrik për të konfirmuar trashësinë e mureve, planimetrinë e ndërtesave dhe gjurmët e rrugëve. Të gjitha bashkohen në një hartë shumë-shtresore që i lejon studiuesit të vendosin ku ia vlen një sondazh i vogël (nëse duhet fare), duke kursyer kohë, para dhe – sidomos – duke mbrojtur sitin. Shembujt e mësipërm tregojnë se kjo qasje po kthehet në standard pune, nga xhunglat tropikale te fushat evropiane.
Çfarë s’bëjnë këto metoda?
Nuk “shohin” çdo gjë: GPR varet nga tipi i tokës dhe lagështia; LiDAR “sheh” formën, jo datën—datimi arkeologjik kërkon ende mostra. Po ashtu, interpretimi mund të japë “pozitive të rreme”, ndaj verifikimet në terren mbeten të rëndësishme. Por bilanci është i qartë: arkeologjia ajrore dhe geofizika po zëvendësojnë gërmimet e mëdha të verbra me diagnoza të sakta dhe ndërhyrje minimale. Në shumë raste, qytetet e humbura hartëzohen plotësisht pa hapur as edhe një profil gërmimi.
Pse ka rëndësi?
Këto teknika ruajnë shtresat për brezat e ardhshëm, ulin koston e projekteve, përshpejtojnë kërkimin dhe ndihmojnë komunitetet lokale të marrin pjesë në dokumentimin e trashëgimisë së tyre. Për publikun, përkthimi i të dhënave në modelet 3D e bën historinë e padukshme të aksesueshme—duke na lejuar të “ecim” nëpër qytete që koha i ka fshirë nga sipërfaqja, por jo nga harta.
