Caspar David Friedrich e ktheu peizazhin në “gjuhë të brendshme”: natyra nuk është thjesht pamje, por gjendje shpirtërore. Pikërisht kjo ide—peizazhi si metafizikë—u bë pikënisje për shumë artistë pas 1900-s. Kur publiku dhe kritikët e rizbuluan Friedrich-un në fillim të shekullit XX, simbolistët dhe, më pas, surrealistët panë tek ai një paraardhës që i jepte formë ankthit, misterit dhe ëndrrës.
Te simbolistët: natyra si shenjë dhe rit i heshtur
Simbolistët kërkonin imazh që flet “përtej” të dukshmes. Nga Friedrich morën tri gjëra:
Atmosfera (mjergulla, muzgjet, hëna) si gjuhë emocionale;
Motivet funerare / të përjetësisë (rrënojat, drurët cipresë, ujërat e qeta);
Figura e shikuesit me shpinë (Rückenfigur) që të fton të hysh në tabllo.
Arnold Böcklin, te Ishulli i të vdekurve, përdor të njëjtën ndjenjë pelegrinazhi drejt të panjohurës që gjen te Abbey in the Oakwood: silueta të vogla përballë natyrës, cypress si shenjë mortore, udhëtim drejt një bote tjetër. Odilon Redon, në “noir”-ët e tij, e kthen errësirën dhe dritën e zbehtë në gjuhë të shpirtit—po ajo “heshtje” që Friedrich e ndërton me qiell të hapur dhe horizonte të ulëta. Edvard Munch (midis simbolizmit dhe ekspresionizmit) e trashëgon nga Friedrich idenë se peizazhi pasqyron psikikën: bregu, qiejt me ngjyra të forta, rruga e zbrazët—janë skena të brendshme, jo topografi.
Peizazh i zhveshur, simbolikë e përqendruar
Friedrich e pastron peizazhin nga detajet e tepërta dhe lë vetëm “shenjat”: një pemë e thatë, një dritë hëne, një kryq mbi shkëmb. Kjo ekonomi mjetesh i shërbeu simbolistëve, të cilët kërkonin imazhe të ngarkuara me kuptim, jo me dekor. Për ta, peizazhi romantik i Friedrich është si një ikonë e kthyer nga natyra—lexohet, jo vetëm shihet.
Te surrealistët: ëndrra, boshllëku dhe koha e pezulluar
Surrealistët nuk kopjuan temat fetare të Friedrich, por strukturën e përvojës: hapësira të gjera, kohë e pezulluar, dritë e dykuptimtë—si para se të ndodhë diçka. Giorgio de Chirico (para-surrealist, “metafizik”) ndërton sheshe të zbrazëta me hije të gjata; qetësia e tyre e çuditshme i ngjan heshtjes “para misterit” te Monk by the Sea. Salvador Dalí, në peizazhet shkretinore me horizonte të pafundme, përdor atë që mund ta quajmë “sublim romantik”: njeriu i vogël, hapësira kolosale, koha e sheshuar. Te Max Ernst, pyjet e dendur dhe qytetet e rrënuara risjellin ankthin e pyjeve të errëta dhe rrënojave gotike të Friedrich—por tani si ëndrra e shqetësuar.
Drita, horizonti, figura e kthyer me shpinë
Friedrich e përdor dritën jo për të modeluar objekte, por për të krijuar gjendje. Surrealistët e morën këtë si mësim: dritë “e gabuar” ose kontradiktore (ditë e natë në të njëjtën pamje te Magritte), horizonte të tepërta që të bëjnë të humbësh ekuilibrin. Motivi i figures me shpinë—shikuesi brenda pikturës—gjendet si ide edhe te modernët: një trup i heshtur, që na fton të hyjmë në hapësirë mendore, jo vetëm vizuale.
Nga ndjenja romantike te mekanika e ëndrrës
Romantikët si Friedrich besonin te përjetimi i ngritur (sublimja). Surrealistët e shndërruan në metodë: automatizëm, asosacione të lira, përmbysje të logjikës. Por arkitektura emocionale—hapësira boshe + shenjë e fortë + dritë e dykuptimtë—mbetet e njëjtë. Ndaj veprat e tyre duken si “ëndrra të përpunuara”: zanafillën e gjuhës së kësaj ëndrre e gjen te peizazhet e Friedrich.
Pse kjo lidhje ka rëndësi
Friedrich tregon se peizazhi mund të jetë filozofi. Simbolistët ia trashëguan artit nëntekstin (imazhi si ide), ndërsa surrealistët procedurën (si të krijosh atmosferë ëndrre). Pa Friedrich-un, shumë nga peizazhet, sheshet e zbrazëta dhe dritat e çuditshme të shekullit XX do të kishin munguar ose do të tingëllonin më pak bindëse. Ai është ura që lidh romantizmin e thellë me modernitetin që pyet, dyshon dhe ëndërron.
